Баланың дамуы үшін неге мектепке дейінгі жас өте маңызды?
«Ойыннан бастап өнер мен өзара қарым-қатынасқа дейінгі бай тәжірибе баланың дамуына түбегейлі әсер етеді», – дейді АҚШ-тан келген педагогика профессоры.
Альберт Эйнштейн бала кезінде ғылымға қосар үлесін ешкім күтпеген (егер біреу болса). Оның сөйлеу қабілеті кешіктіріліп, ата-аналары мазасызданып, дәрігермен кеңесті. Оның қарындасы бір кездері Эйнштейндің «тіл тапшылығы соншалық, айналасындағылар оны ешқашан үйренбейді деп қорыққанын» мойындады. Бұл бала дамуындағы ықтимал кідірістен қалай өтіп,… Эйнштейнмен бе?
Бұл сұраққа жауаптың бір бөлігін Эйнштейн 5 жасында ата-анасының әрқайсысынан алған екі сыйлық береді. Кішкентай Эйнштейн күні бойы төсекте ауырып жатқанда, әкесі оған компас берді. Бала үшін ғылымға деген құштарлығын оятқан жұмбақ құрылғы болды. Көп ұзамай Эйнштейннің анасы, талантты пианист Эйнштейнге скрипка сыйлады. Бұл екі сыйлық дәл сол сәтте Эйнштейннің миын сынады!
Балалардың миы сыни кезеңдер деп аталатын серпілулерде дамиды. Біріншісі шамамен 2 жаста, екіншісі жасөспірімдік шақта пайда болады. Бұл кезеңдердің басында ми жасушалары (нейрондар) арасындағы байланыстар (синапстар) саны екі есе артады. Екі жасар балалардың синапстары ересектерге қарағанда екі есе көп. Ми жасушалары арасындағы бұл байланыстар оқуға жауапты болғандықтан, синапстардың екі есе көп саны миға өмірдің кез келген басқа уақытына қарағанда тезірек үйренуге мүмкіндік береді. Осылайша, балалардың осы кезеңдегі тәжірибесі олардың дамуына тұрақты әсер етеді.
Мидың дамуының бұл бірінші сыни кезеңі шамамен 2 жаста басталып, шамамен 6 жаста аяқталады. Бұл балаларға біртұтас білім берудің негізін қалауға тамаша мүмкіндік береді.
ОҚУ СҮЙІСТІКТІ ДАМЫТУ
Кішкентай балалар оқу үлгеріміне назар аудармай, оқудан ләззат алуы керек. Тәрбиешілер мен ата-аналар жаңа әрекеттерді сынап көру және жаңа нәрселерді үйрену қуанышын баса алады. Біз балаларға қателер оқудың жақсы, қалыпты бөлігі екенін түсінуге көмектесуіміз керек.
Бұл кезең сонымен қатар өсу санасын дамытатын уақыт – таланттар мен қабілеттер туа біткен емес, күш-жігер арқылы дамытылады деген сенім. Тәрбиешілер балаларды таңбалаудан немесе олардың қабілеттері туралы жасырын мәлімдеме жасаудан аулақ болуы керек. Тіпті «сен өте ақылдысың» деген мақтаулар да кері әсер етеді. Оның орнына табандылық пен күш-жігерге назар аударыңыз. Нәтижелерге назар аудармай, процеске ынта танытсақ, балалар оқуды жақсы көруді үйренеді.
ТЕРЕҢДІККЕ ЕМЕС, ЕНІНЕ НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ
Дамудың осы кезеңіндегі нәтижелерге назар аударуды болдырмау тәсілдерінің бірі – тереңдікке емес, дағдыларды дамыту кеңдігіне назар аудару. Балаларға әртүрлі сабақтар беру әртүрлі салаларда дағдыларды дамыту үшін негіз қалайды. Бұл балаларды музыкаға, оқуға, спортқа, математикаға, өнерге, жаратылыстану ғылымдары мен тілдерге тарту уақыты.
ЭМОЦИЯЛЫҚ ИНТЕЛЛЕКТ
Біз балалардың математика негіздерін жақсы оқығанын қалаймыз. Бірақ эмоционалды интеллектіні есептен шығаруға болмайды. Ми дамуының осы бірінші сыни кезеңінде оқытудың артықшылықтары мейірімділік, аяныштылық және командалық жұмыс сияқты тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларына таратылуы тиіс.
Балалар өз эмоцияларының үлгілерін анықтауды үйренгенде, педагогтар басқалардың сезімдерін ескеруге итермелейтін сұрақтар қоя алады.
Басқаларға қамқорлық жасауға ынталандырудың бір жолы – балаларды ересектердің басқалар үшін жасайтын істеріне қосу. Кішкентай балаларға үй шаруасына көмектесуге рұқсат бере отырып, ересектер олардың жанашыр және қамқор адам болуына көмектеседі.
КІШІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БІЛІМІНЕ «НАҚТЫ» ОҚУДЫҢ АЛДЫНДАҒЫ РЕТІНДЕ ҚАРАМАҢЫЗ
Балалардың миы осы маңызды кезеңде ақпаратты ерекше тәсілдермен өңдей алады. Егер интеллект оқу қабілетіне қатысты болса, 2 мен 6 жас аралығындағы балалар ең ақылды адамдар болуы мүмкін.
Зерттеулер көрсеткендей, кейбір дағдылар ми дамуының осы бірінші сыни кезеңінен кейін де үйренілмеуі мүмкін.
Зерттеулер көрсеткендей, бұл жастағы балалар ана тілімен бірдей деңгейде екінші тілді меңгеруге мүмкіндік беретін тіл дамуының заңдылықтарын үйренуге ең қолайлы. Алайда, балалардың 7 жасқа толған соң, олардың тілді меңгеру деңгейі төмендеп, екінші тілде ана тілінде сөйлей алмайды. Дәл осындай әсер музыкалық қабілеттердің дамуымен байқалады.
Атап айтқанда, Эйнштейннің ата-анасы оны Нобель сыйлығына алып келген физика пәніне жібермеді. Оның орнына Эйнштейннің әкесі оны инженер ретіндегі жұмысына қосты. Ал анасы оны скрипка сабағына жазды, өйткені ол музыканы жақсы көрсін және оны бағалайды. Екі әрекет те оның жас санасын жан-жақты дамытуға көмектесті. Ерте жастағы бала тәрбиесін «нақты» білімнің алғышарты ретінде қарастыру қызықтырады. Бірақ, бәлкім, осы жылдардағы әртараптандырылған даму «тар маманданудан» гөрі маңыздырақ.
Педагог-психолог: А.И. Бисембаева
Неліктен бала нашар тамақтанады?
Балалардың тамақтану тәртібі физиологиялық және психологиялық параметрлермен сипатталады. Егер олар бұзылса, тамақтану тәртібі өзгереді.
Физиологиялық көрсеткіштер организмнің тұтастай қалай жұмыс істейтінін білдіреді: эндокриндік немесе ас қорыту жүйесінің күйі, тағамды тұтынуға және өңдеуге қатысатын органдардың жұмысы.
Психологиялық параметрлерге үйдегі мазасыз атмосфера, жанжалдар, өмірдің өзгеруіне байланысты стресс (бала күтімі мекемесінің өзгеруі, отбасында екінші баланың пайда болуы, ата-аналармен проблемалар) жатады немесе балаға тамақ дәмі мен сыртқы түрі ұнамауы мүмкін. Сондықтан ол жеуден бас тартады.
Тәбеттің болмауының себептері мыналарды қамтуы мүмкін:
күнделікті тәртіпті бұзу,
өзін нашар сезіну
ыстық ауа райы,
қызықты нәрсемен айналысу.
«Неліктен бала нашар тамақтанады?» Деген сұраққа ең айқын жауап. – Ол жай ғана аш емес! Мүмкін сіз бекер уайымдап жатқан шығарсыз және мәселе тек баланың қажеттіліктерін ескермеуіңізде, сондықтан баланы осында және қазір тамақтандыруға мәжбүрлеудің қажеті жоқ, оны кейінірек үстелге шақырыңыз. Тәбеттің серуендеуге уақыт беріңіз.
Сіз балаңыздың тамақтану әдеттеріне алаңдауыңыз керек және егер тамақтану бұзылыстары үнемі пайда болса және оның салдары болса: салмақ жоғалту, күш жоғалту немесе тамақтанғаннан кейін құсу болса, дәрігермен кеңесу керек.
Балалардағы тамақтану бұзылыстарының түрлері
Тамақтанудың жеткіліксіздігі, нәрестелік анорексия тағамдағы селективтілікпен, дұрыс тамақтанбаумен, тағамнан толық бас тартумен сипатталады;
артық тамақтану семіздік пен онымен байланысты ауруларды, жүрек-тамыр немесе қант диабетін тудырады;
руминация – баланың қайтадан жұтып қоятын немесе аузынан түкіретін тағамның саналы регургитациясы. Екі жасқа дейінгі балаларда байқалады, сирек мектеп жасында;
жеуге болмайтын заттарды (бор, құм және т.б.) жеу жүйке жүйесі зақымдалған балаларда кездеседі, сонымен қатар психологиялық себептердің салдары болуы мүмкін.
Балалардағы тамақтану бұзылыстарын қалай емдеуге болады?
Емдеу бұзылыстың түріне байланысты. Қажет болған жағдайда педиатр, диетолог, психолог және гастроэнтерологтың қатысуымен мультидисциплинарлық әдіс қолданылады.
Бірінші қадам – тесттерді тапсыру және дененің жұмысын тексеру. Ішкі органдардың ауруына байланысты аппетит болмаса, дәрігер тиісті терапияны тағайындайды.
баланы өз бетінше проблеманы жеңуге тарту;
шындыққа сәйкес тамақтану тәртібі мен денеңізді қабылдаудың дұрыс моделін қалыптастыру;
жеке тамақтануды таңдаңыз.
Дәл осы қалпына келтіру үшін қолайлы жағдай жасай алатын ата-аналар.
Баласы дұрыс тамақтанбаса, ата-ана қалай әрекет етуі керек?
Ата-ана баланың өсетін әдеттері мен ортасын қалыптастырады. Балалардағы тамақтану бұзылыстарын түзету процесіне ересектер белсенді қатысуы керек. психология ғылымдарының кандидаты Т.П. Авдулова ата-аналарға ұсынады:
балаңызбен тамақ туралы ойнаңыз;
тамақты бірлескен қызмет ретінде ұйымдастыру;
ыдыстарды безендіру, тағамды тартымды ету;
жеуге мәжбүрлемеңіз, бірақ оны үнемі ұсыныңыз;
физикалық белсенділікті ынталандыру;
балаңыздың алдында салмақ пен пішінді талқыламаңыз;
үйде және балабақшада тамақтануды синхрондау;
жеке қалауларды ескеру.
Балалардың тамақтануының бұзылуы – шешілетін мәселе. Бірақ балаңызды дәрігерлерге апармау үшін сіз өмірдің алғашқы күндерінен бастап нәрестенің қалауына мұқият болуыңыз керек және оған әдеттеріңізді таңып алмай, оның өзін қалыптастыруына көмектесуіңіз керек.
Педагог-психолог: А.И. Бисембаева
